Als je denkt aan het impressionisme, denk je waarschijnlijk vooral aan schilderijen. Toch bestaan er ook impressionistische sculpturen, tekeningen en prenten. Daar gaan we deze aflevering dieper op in.
Vooruitstrevend
De impressionisten waren vooruitstrevend omdat ze tekeningen beschouwden als volwaardige kunstwerken, en niet slechts als een voorstudie. Ze exposeerden hun schetsen en zetten deze ook te koop. Wat al die kunstwerken in verschillende technieken en materialen impressionistisch maakt, is hun ongepolijste, schetsmatige karakter, en hun focus op licht en sfeer van een specifiek moment. Het persoonlijke handschrift van de maker is altijd zichtbaar, in sculpturen zijn soms zelfs letterlijk vingerafdrukken te zien.
Edgar Degas, Veertienjarig danseresje, 1880-1882 (gietsel 1922), Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, bruikleen Stichting Museum Boijmans Van Beuningen Foto: Tom Haartsen
Sculptuur
Het is net alsof dit meisje elk moment in beweging kan komen en terwijl ze daar zo staat. Ze is maar 98 cm groot, maar ze ziet er levensecht uit. En dan is dit een bronzen afgietsel; het origineel lijkt nóg realistischer, omdat Degas de huid van de ballerina heeft geboetseerd met een zachte was (in plaats van wit marmer dat gebruikelijk is in de beeldhouwkunst van zijn tijd). Hij gebruikte bovendien échte haren en een stoffen tutu.
Het publiek reageerde dan ook geschokt toen ze dit beeldje voor het eerst op de impressionisten tentoonstelling in 1881 zagen. Het was zó levensecht dat ze er ongemakkelijk van werden. Alsof de kunstenaar het meisje (duidelijk afkomstig uit de arbeidersklasse) rechtstreeks van achter de coulissen van het theater had meegetrokken en op een sokkel gezet. Door alle ophef heeft Degas het beeldje na die ene keer nooit meer tentoongesteld. Na zijn dood zijn er vijfentwintig afgietsels in brons gemaakt.
Edgar Degas, Badende vrouw, 1887
Tekening
Dit werk lijkt misschien een schilderij, maar Degas maakte het met pastelkrijt op papier. Hoewel er al eeuwenlang bloot te zien is in de kunst, zorgden de naakten in pastels van zijn hand tot verontwaardigde kreten op de impressionistententoonstelling . Het publiek was vertrouwd met naakt in Bijbelse taferelen of scenes uit de mythologie. Dat waren geïdealiseerde godinnenlichamen: gladde lijven in flatterende houdingen. Dat was toen acceptabel naakt, maar Degas deed het anders: hij beeldde het vrouwenlichaam juist zo realistisch mogelijk af en idealiseerde het niet.
Daarmee was Degas zijn tijd ver vooruit. Wellicht iets té ver voor de smaak van de toeschouwers: hen bekroop het gevoel dat ze getuige waren van een intieme scène die niet voor hun ogen was bedoeld. Alsof je per ongeluk de badkamer binnenloopt terwijl iemand staat te douchen.
In 2020 kocht het Van Gogh Museum het werk en zorgde dit naakt opnieuw voor consternatie. Want hangen er niet al genoeg blote vrouwenbillen in de musea? En moet de mannelijke voyeuristische blik niet juist bevraagd en bekritiseerd worden? Of ligt het allemaal stukken genuanceerder?
Prenten
Opstaan, aankleden of je wassen; het zijn dagelijkse, intieme handelingen die je zelden van anderen ziet. In de 19de eeuw was het helemaal ongebruikelijk om zulke bezigheden afgebeeld te zien met welgestelde mensen uit die tijd. Juist daarom vonden de impressionisten dit eigentijdse onderwerp interessant en dat maakt deze prentenserie van Mary Cassatt bijzonder. De scènes zijn voor iedereen herkenbaar, maar tegelijk krijg je een inkijkje in de huizen en levens van deze rijke dames met hun luxe jurken en kamers vol kleurrijk behang.
Mary Cassatt was met haar impressionistische schilderijen en tekeningen een van de vernieuwers van de Parijse kunstwereld in de late 19de eeuw. In 1890 keerde ze geïnspireerd terug van een overzichtstentoonstelling van Japanse kleurenhoutsneden en besloot ze zelf etsen in kleur te gaan maken.
Mary Cassatt, Badende vrouw (Woman Bathing / La toilette) uit de prentenserie The Ten, 1891
Mary Cassatt, De brief (The Letter) uit de prentenserie The Ten, 1891
Mary Cassatt, Het doorpassen (The Fitting) uit de prentenserie The Ten, 1891
Dit vereiste een complexe druktechniek die kunstenaars meestal volledig uit handen gaven aan een drukker. Cassatt koos ervoor om intensief betrokken te zijn bij het hele proces. Samen met de beroemde drukker Leroy maakte ze een prentenserie van tien verfijnde kleurenetsen die tegenwoordig gezien worden als de absolute top van de impressionistische grafiek. In 2021 konden drie etsen uit deze reeks worden aangekocht door het Van Gogh Museum.
In de volgende aflevering
In de volgende aflevering staan we stil bij een aantal impressionistische topstukken in Nederlandse musea. Schilderijen van Claude Monet, Berthe Morissot en Camille Pissarro. Wat maakt deze werken zo bijzonder en hoe kwamen ze in Nederland terecht?