In de tweede helft van de 19de eeuw was er grote bewondering voor vrijwel alles wat uit Japan kwam. Dit japonisme ging aanvankelijk aan Vincent voorbij.

In Nederland bestudeerden maar weinig kunstenaars de Japanse kunst. In Parijs was het mode. Daar ontdekte Vincent de impact die de Oosterse kunst op het Westen had, toen hij zijn kunst wilde gaan moderniseren.

Zijn eerste stapel Japanse houtsneden kocht Vincent in Antwerpen. Hij speldde ze op de muur van zijn kamer. Aan zijn broer Theo beschreef hij de stad met de exotische voorstellingen in gedachten.

Begin 1886 trok Vincent in bij zijn broer in Parijs. Samen legden zij een flinke verzameling prenten aan. Al gauw beschouwde Vincent de prenten niet meer als een aardigheidje. Hij zag ze als artistiek voorbeeld en schatte de houtsneden even hoog in als de klassieke hoogtepunten in de Westerse kunstgeschiedenis.

Hoe groot Vincents verzameling destijds was, is onbekend. Zelf sprak hij in zijn brieven van ‘honderden’.

Japanse kunstenaars lieten in de compositie vaak het middenplan weg. Objecten in de voorgrond werden soms vergroot. Ook hielden zij regelmatig de horizon buiten beeld. Of kozen voor abrupte afsnijdingen van de beeldelementen aan de rand.

Westerse kunstenaars leerden van dit alles dat ze hun kunstwerken niet altijd traditioneel hoefden in te delen - van dichtbij naar ver weg, zoals in een kijkdoos.

Vincent nam de Japanse vondsten over. Wat hem aansprak, was de ongewone ruimtewerking, de grote vlakken in sterke kleuren, de alledaagse onderwerpen en de aandacht voor details uit de natuur. En het exotische en vrolijke, uiteraard.

Het bleef niet alleen bij kopiëren. Dat kwam onder meer door Vincents kunstenaarsvriend Émile Bernard. Die ontwikkelde nieuwe ideeën over de richting van de moderne kunst. Met de Japanse prenten als voorbeeld, stileerde hij zijn eigen schilderijen. Daarbij gebruikte hij grote vlakken in eenvoudige kleuren en stevige contourlijnen.

Geïnspireerd door Bernard, maakte ook Vincent de illusie van diepte ondergeschikt aan het platte vlak. In zijn schilderijen combineerde hij dat streven naar platheid wél met zijn eigen, wervelende penseelstreek.

Na twee jaar liet Vincent het drukke Parijs achter zich. In februari 1888 vertrok hij naar Arles in Zuid-Frankrijk. Daar hoopte hij behalve rust ‘de helderheid van de atmosfeer en de vrolijke kleureffecten’ van de Oosterse prenten te vinden.

Vanuit de trein had hij ‘zitten kijken of het al Japans was!’. ‘Kinderlijk hè?’ schreef hij aan zijn vriend Gauguin die ook gegrepen was door de Japanse voorbeelden.

Net als Gauguin geloofde Vincent dat kunstenaars naar meer zuidelijke, primitieve streken moesten, op zoek naar uitgesproken kleuren. Dat zou hen helpen de kunst verder te ontwikkelen. Met dit idee ging hij naar Arles.

Vincent hoopte in Arles een kunstenaarsgemeenschap op te richten - naar voorbeeld van de Japanse Boeddhistische monniken die op vergelijkbare manier samenleefden.

Uiteindelijk kwam alleen Gauguin. Hij werkte vanuit de verbeelding en stimuleerde Vincent ook te stileren. Een schilderij moest geen foto zijn.

Maar Gauguin en Vincent verschilden teveel van mening. Na een paar maanden ging Gauguin terug naar Parijs. Bij Vincent hadden zich de eerste verschijnselen van zijn ziekte geopenbaard.

Hij kwam terecht in het ziekenhuis en later in een inrichting, en verloor het geloof in eigen kunnen. Meedoen aan het ontwikkelen van de kunst van de toekomst was te hoog gegrepen. In zijn brieven sprak Vincent minder en minder over de Japanse prentkunst.

Vincent nam zijn leven lang de natuur als uitgangspunt voor zijn kunst. De Japanse kunstenaars deden dat ook, en hij herkende dat. Tegelijkertijd boden de Japanse prenten hem het voorbeeld dat hij nodig had om te moderniseren.

Vincent wilde graag gehoor geven aan de roep om een moderne, meer primitieve schilderkunst. De Japanse prenten met hun grote kleurvlakken en stilering wezen hem de weg, zonder dat hij daarbij de natuur als startpunt hoefde los te laten. Ideaal.

Dit verhaal is mede tot stand gekomen dankzij de steun van het Japan World Exposition 1970 Commemorative Fund.